Γράφει ο Δημήτρης Σταυρόπουλος
Μπαίνοντας η βγαίνοντας από το λιμάνι του Πειραιά, ο ταξιδιώτης αντικρίζει κοντά του, ένα σκληρό και «εχθρικό» βράχο να ορθώνεται στην θάλασσα.
Είναι η αφιλόξενη Ψυτάλλεια.
Ακατοίκητη νησίδα, απέναντι από το Κερατσίνι που λειτουργεί ένα από τα μεγαλύτερα Κέντρα Επεξεργασίας Λυμάτων στην Ευρώπη.
Από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας μέχρι τις Ναυτικές Φυλακές, που την έκαναν να μοιάζει με το ελληνικό «Αλκατράζ», η Ψυττάλεια συνδέθηκε με τόσους θρύλους, όσες και οι γλαροφωλιές της!
Είναι το σημείο «Αστήρ» του Πολεμικού Ναυτικού για τα πλοία που φτάνουν η αποπλέουν από τον Ναύσταθμο της Σαλαμίνας.
Στα βράχια της γράφτηκε μια μεγάλη ναυτική τραγωδία και στα πρωτόγονα παραπήγματα- κελιά της, φυλακίστηκαν δεκάδες αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και ναύτες που καταδικάστηκαν για διάφορα παραπτώματα, όπως και περισσότεροι από 2.000 αντάρτες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Από αυτό το κολαστήριο δεν κατάφερε να δραπετεύσει κανείς!
Από τις φύλακες της Ψυτάλλειας όμως, το Πάσχα του 1941, όταν οι Γερμανοί έμπαιναν στην Ελλάδα, ο αντιπλοίαρχος Ι. Τούμπας, διάλεξε το «τσούρμο» του, απελευθέρωσε τους κρατούμενους και δημιούργησε το ηρωικό πλήρωμα του «Αδρία», για να πολεμήσει τον εχθρό στις θάλασσες και τους ωκεανούς…
ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΦΡΙΚΗΣ
Ήδη από τη δεκαετία του 1930 στην Ψυττάλεια λειτουργούσαν Ναυτικές Φυλακές, για τις οποίες, λόγω του ότι ανήκαν στο Πολεμικό Ναυτικό, δεν έχουν δει το φως της δημοσιότητας πολλές πληροφορίες.
Ήταν, ας πούμε, το ελληνικό Αλκατράζ, αν και μετέπειτα δημιουργήθηκαν κι άλλα…
Όπως μαθαίνουμε από την εφημερίδα «Ακρόπολη» (10.7.47), μόνο σε μία ημέρα συνελήφθησαν πάνω από 2.000 υποστηρικτές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, μεταξύ των οποίων γυναικόπαιδα, υπερήλικες, φυματικοί και τραυματίες, που οδηγήθηκαν στις φυλακές της Ψυττάλειας. Ήταν το περιβόητο πογκρόμ του τότε υπουργού Δημόσιας Τάξης Ναπολέοντα Ζέρβα.
Εκεί όμως δεν υπήρχε χώρος για όλους, με αποτέλεσμα εκατοντάδες άνθρωποι να μείνουν μία και δύο μέρες κάτω από τον καυτό ήλιο, χωρίς φαγητό και νερό, βάζοντας πάνω τους κομμένους θάμνους για σκιά, μέχρι να γίνει η διαλογή τους και να φορτωθούν σε καράβια με σκοπό την εξορία. Η ανταπόκριση του συλληφθέντος Δημήτρη Χατζή (εφ. «Ελεύθερη Ελλάδα», 7.1947) είναι χαρακτηριστική:
«Στον βράχο της Ψυττάλειας και οι τρεις χιλιάδες θέλουν να ζήσουν…
Όταν έρχεται ο μισοχυμένος κουβάς, πέφτει πάνω του ανυπόμονο όλο το πλήθος των διψασμένων. Το λίγο, το μετρημένο, το δύσκολα δοσμένο γλυφό νερό θα μοιραστεί σ’ όλους – από λίγο μόλις για να βρέξουν τα στεγνωμένα τους χείλια.
Τη νύχτα που θ’ ανάψει ο μικρός φάρος, οι προβολείς απ’ τον Ναύσταθμο θα γυρίζουν ακοίμητοι πάνω στους τρεις χιλιάδες κολασμένους».
Για τα γεγονότα του Ιουλίου του ’47, που έστειλαν περίπου 5.000 ανθρώπους αρχικά στην Ψυττάλεια και μετά σε τόπους εξορίας, δημοσιεύουμε ένα απόσπασμα της μαρτυρίας του Γιώργου Κ. Τσαπόγα:
«Στις φλογισμένες ώρες που ακολουθούν, αλαλιασμένοι από τον καύσωνα και τη δίψα, οδηγούνται στην αφυδάτωση, τη θερμοπληξία, την απώλεια συνείδησης.
Κατά το μεσημέρι, οι φωνές ακούγονται ως πέρα, καθώς οι ακτές της Πειραϊκής τρεμίζουν στο λιοπύρι:
– Νερό! Πεθαίνουμε! Νερό! Μας σκοτώνουν!
Μερικοί, παραλογισμένοι από την αφυδάτωση, παρουσιάζουν παραισθήσεις και φτάνουν να πιουν θαλασσινό νερό, προσθέτοντας νέα φωτιά στα σωθικά τους… Πολλές ώρες αργότερα, τα αρματαγωγά κατάπιναν στα τρίσβαθα των αμπαριών, το βασανισμένο πλήθος, για άγνωστη μέχρι τη στιγμή εκείνη κατεύθυνση».
Κάποιες φορές, στην Ψυττάλεια έδεναν και τα «κάτεργα».
Τα κάτεργα ήταν παροπλισμένα πλοία που χρησίμευαν ως πλωτές φυλακές. Αρκετές φορές παροπλισμένα πολεμικά πλοία αποτέλεσαν φυλακή πολιτικών κρατουμένων, παρόλο που ήδη υπήρχαν οι ναυτικές φυλακές.
Το τελευταίο κάτεργο στην Ελλάδα ήταν το καταδρομικό «Έλλη», το οποίο μετέτρεψε και διατήρησε ως πλωτή φυλακή η χούντα μέχρι το 1974.
ΠΟΤΕ ΚΑΤΑΡΓΗΘΗΚΕ Η… «ΧΑΒΑΗ»
Οι παλιοί φυλακισμένου του ΠΝ, την Ψυττάλεια την έλεγαν κοροϊδευτικά «Χαβάη».
Το οριστικό τέλος της ιστορίας των φυλακών γράφτηκε με την πλήρη καταστροφή των εγκαταστάσεών τους για τις ανάγκες του ΚΕΛΨ στις αρχές της δεκαετίας του ’90.
Η πρώτη αναφορά για την κατασκευή του φάρου υπάρχει στο βιβλίο «Στατιστική Πειραιώς» του 1852, «Προς καθ’ οδήγησιν των εν καιρώ νυκτός εισπλεόντων…». Τέσσερα χρόνια αργότερα, το κράτος αναγγέλλει προς ναυτιλλομένους τη λειτουργία του.
Ήταν 26.1.1856.
Παλιοί πέτρινοι φάροι υπάρχουν διάσπαρτοι σε όλη την Ελλάδα, όμως αυτός της Ψυττάλειας ήταν ο πρώτος διοπτρικός φάρος που λειτούργησε στα ελληνικά παράλια.
Είναι χτισμένος στη ΒΑ πλευρά του νησιού.
Τα πρώτα χρόνια εξέπεμπε σταθερό λευκό φως ορατό από απόσταση δέκα ναυτικών μιλίων.
Στα εκατόν εξήντα πέντε χρόνια λειτουργίας του έχουν γίνει πολλές αλλαγές και η μόνη διακοπή στην ακούραστη αναλαμπή του ήταν την περίοδο ’41-’44 εξαιτίας της καταστροφής του φωτιστικού μηχανισμού από τους Γερμανούς.
Με την πάροδο του χρόνου έφτασε σε σημείο να είναι ορατός από είκοσι και είκοσι πέντε ναυτικά μίλια (ανάλογα τον καιρό). Είναι εντυπωσιακή η προσεγμένη κατασκευή με λαξευμένη πέτρα τόσο του πύργου όσο και του φαρόσπιτου, ενώ η εσωτερική περιστρεφόμενη σκάλα που οδηγεί στον φανό είναι μαρμάρινη.
Ο πύργος έχει σχεδόν τέσσερα μέτρα διάμετρο και το ύψος του φτάνει τα δεκατέσσερα μέτρα.
Το προαύλιο μαρτυράει χρόνια φροντίδας και περιποίησης από τους φύλακές του. Μέχρι πριν από μία εικοσαετία ο φάρος ήταν κατοικήσιμος.
Πλέον είναι ανεπιτήρητος και ανήκει στην Υπηρεσία Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού.
Η ΝΑΥΤΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ
Ήταν Σάββατο, 10.3.1923, και στην περιοχή της Σαλαμίνας έπνεαν ισχυροί άνεμοι.
Οι εξοδούχοι ναύτες και αξιωματικοί περίμεναν στον ναύσταθμο της Σαλαμίνας ή πάνω στα πλοία να περάσουν απέναντι στο Κερατσίνι με ρυμουλκά και λάτζες, ως συνήθως.
Λόγω κακοκαιρίας τα δρομολόγια είχαν καθυστερήσει και είχαν μαζευτεί αρκετοί, περιμένοντας την πολυπόθητη έξοδο.
Μόλις κόπασαν για λίγο οι άνεμοι, τα ρυμουλκά ξεκίνησαν τη μεταφορά.
Ένα από αυτά ήταν το «Αλέξανδρος Ζ» (Ολλανδία, 1920) που είχε παραλάβει προσωπικό από τα θωρηκτά Αβέρωφ, Κιλκίς και Λήμνος και από μικρότερα πλοία.
Το κατάστρωμά του γέμισε υπεράριθμους εξοδούχους, με αποτέλεσμα να μεταφέρει τουλάχιστον 300 ναύτες και 12 αξιωματικούς.
Τα μεγάλα κύματα χτυπούσαν τη δεξιά πλευρά του, έτσι οι ναύτες, που ήταν στο κατάστρωμα, για να μη βρέχονται, μετατοπίστηκαν όλοι στην αριστερή.
Άρχισε να γέρνει επικίνδυνα, ενώ, όπως έγραφαν οι εφημερίδες, οι ναύτες με το ζόρι κρατιούνταν όρθιοι από τα κύματα.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι αξιωματικοί έβαλαν τις φωνές μέσα στη φασαρία, στον αέρα και στα κύματα, ώστε να μοιραστούν και στην άλλη πλευρά.
Η σύγχυση έγινε μεγαλύτερη και το κακό δεν άργησε να συμβεί.
Στις 14:15, ενώ είχε πλευρίσει την Ψυττάλεια, το ρυμουλκό βυθίστηκε αύτανδρο μέσα σε ελάχιστα λεπτά, παρασύροντας στον πάτο της θάλασσας σχεδόν όλους τους επιβαίνοντες, αφού η τέντα τούς εγκλώβισε, η δίνη τούς παρέσυρε στον βυθό και δεν τους επέτρεπε να αναδυθούν.
Κάποιοι που πρόλαβαν να πηδήξουν στη θάλασσα, πριν βυθιστεί το πλοιάριο, και αφού έφτασαν, κολυμπώντας, στην κοντινή ακτή, τσακίστηκαν στα βράχια από τα κύματα.
Τελικά, οι επιζώντες ήταν ελάχιστοι.
Οι επίσημες πηγές κάνουν λόγο για 262 νεκρούς, οι εφημερίδες για 400.
Στη μνήμη των θυμάτων της μεγαλύτερης τραγωδίας στη σύγχρονη ιστορία Πολεμικού Ναυτικού κηρύχθηκε εθνικό πένθος και χτίστηκε πάνω στην Ψυττάλεια η μικρή εκκλησία του Αγίου Αλεξάνδρου.
Ο ΤΑΦΟΣ ΤΗΣ LOUISE
Η Ψυττάλεια είναι γεμάτη εκπλήξεις.
Μπορεί ο βιολογικός καθαρισμός να έχει επισφραγίσει τη σύγχρονη ιστορία της, αλλά η προϊστορία είναι μεγάλη και εν πολλοίς άγνωστη.
Στα παράδοξα της νησίδας είναι και κάποια διάσπαρτα μνήματα με διάφορα ξένα ονόματα: «Samuel Pole», «VRENIERE THEODORE – THOMAS».
Ένας από αυτούς, λόγω της κατασκευής του και της επιγραφής «LOUISE FURSTIN KANTACUZENOS GEBORN GRAFIN VON ARMANSPERG», προκαλεί περαιτέρω αναζήτηση.
Ποια είναι η Louise;
Γιατί να έχει τέτοιο επιβλητικό μνήμα και πώς βρέθηκε εκεί;
Η Louise ήταν η κόρη του Βαυαρού κόμη Ιωσήφ Άρμανσπεργκ.
Λογικά, το όνομά του δεν λέει κάτι, αλλά ήταν εκείνος που κυνήγησε πολλούς από τους ήρωες του ’21 και οδήγησε τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη σε δίκη με την κατηγορία της εθνικής προδοσίας.
Ο Άρμανσπεργκ ήταν πρωθυπουργός της Ελλάδας (εξού και το ομώνυμο κτίριο στο Ναύπλιο) και αντιβασιλέας που έλυνε και έδενε μέχρι να ενηλικιωθεί ο Όθων.
Ο άξεστος και αυταρχικός κόμης Άρμανσπεργκ, αλλά κυρίως η πανούργα κόμησσα, ήθελαν έναν καλό γάμο για τη μεγαλύτερη από τις τέσσερις κόρες τους, που είχε φτάσει στην κατάλληλη ηλικία.
Έτσι, η δεκαεξάχρονη Λουίζα, «εντελώς τυχαία», βρέθηκε να κάνει παρέα με τον συνομήλικό της Όθωνα.
Εκείνος την ερωτεύτηκε, αλλά ο πατέρας του την απέρριψε ως νύφη.
Η Αμαλία ήταν η σωστή επιλογή (του).
Η κόμησσα Άρμανσπεργκ, όμως, δεν πτοήθηκε και βρήκε νέο κατάλληλο γαμπρό.
Ήταν ο Μιχαήλ Κατακουζηνός, γόνος της γνωστής οικογενείας.
Το γαμήλιο ταξίδι ορίστηκε για την Κωνσταντινούπολη.
Στην επιστροφή, εν πλω, η Λουίζα διαγνώστηκε με πανώλη.
Το πλοίο μπήκε σε καραντίνα έξω από το λιμάνι του Πειραιά και πάνω σε αυτό η νεαρή κοπέλα άφησε την τελευταία της πνοή.
Ενταφιάστηκε στην Ψυττάλεια για υγειονομικούς λόγους το 1835.
Στον βορειοανατολικό λόφο της νησίδας, όπου βρίσκεται και ο φάρος, συνέβη το ίδιο με αρκετούς ναυτικούς που πέθαιναν από μολυσματικές ασθένειες, αν τα πλοία ήταν κοντά και δεν τους είχαν ρίξει στη θάλασσα, τυλίγοντάς τους με καραβόπανο και δένοντάς τους βαρίδια στα πόδια ή αν ήταν δεμένα για πολύ καιρό όντως σε καραντίνα στην Ψυττάλεια.
Πληροφορίες
ΣΥΤΑ (Συλλογος Υπαλληλων Τραπεζας Αττικης)
