«Εάν μια χώρα αισθάνεται ότι περικυκλώνεται από μη-φιλικές, εχθρικές δυνάμεις τότε συνήθως καταφεύγει στην επιθετικότητα, βία και πόλεμο ακόμη για να προστατευθεί». Και ενώ στις διεθνείς σχέσεις δεν υπάρχουν σταθεροί κανόνες και νόμοι, η διαπίστωση αυτή είναι μια «γενίκευση», ένα σύνδρομο που έχει επιβεβαιωθεί στην πράξη και στην Ιστορία επανειλημμένως. Δεν έχει σημασία εάν οι «απ’ έξω» δεν θεωρούν ότι περικυκλώνουν τη χώρα. Σημασία έχει πώς αισθάνεται, πώς προσλαμβάνει τα πράγματα η ενδιαφερόμενη χώρα.
Και ακριβώς αυτή τη «γενίκευση» επιβεβαιώνει τώρα πλήρως η συμπεριφορά της Ρωσίας. Εφθασε στον πόλεμο σε Γεωργία, Ουκρανία και απειλεί με νέο πόλεμο την Ουκρανία, γιατί ακριβώς αισθάνεται ότι περικυκλώνεται από το ΝΑΤΟ με τη διεύρυνσή του προς Ανατολάς. Και ζητά να σταματήσει η περικύκλωσή της για να σταματήσει και η επιθετικότητα-απειλή πολέμου. Μέσω συνθηκών να δεσμευτεί το ΝΑΤΟ (και ΗΠΑ) ότι δεν θα επιχειρήσει νέα διεύρυνση με οποιαδήποτε χώρα, πολύ περισσότερο με την Ουκρανία και τη Γεωργία και να αποσύρει τις στρατιωτικές δυνάμεις που έχει εγκαταστήσει στις χώρες – μέλη που συνορεύουν με τη Ρωσία (Βαλτικές, κ.ά.).
Και στο σημείο αυτό η Ρωσία έχει ένα βάσιμο επιχείρημα. Καθώς τελείωνε ο Ψυχρός πόλεμος το 1989, οι ΗΠΑ και ΝΑΤΟ διαβεβαίωσαν τη Μόσχα ότι «το ΝΑΤΟ δεν πρόκειται να επεκταθεί ούτε κατά μία ίντσα προς Ανατολάς». Το ΝΑΤΟ όμως άρχισε από τη δεκαετία του 1990 να διευρύνεται προς Ανατολάς. Παρά ταύτα, το 1997 υπογράφτηκε μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας η «Ιδρυτική Πράξη» (Founding Act) μέσω της οποίας η Μόσχα αποδέχτηκε τη διεύρυνση, με αντάλλαγμα όμως ότι το ΝΑΤΟ δεν θα σταθμεύσει μόνιμες δυνάμεις στην Ανατολική Ευρώπη. Το αποτέλεσμα ήταν ότι δημιουργήθηκε κλίμα ύφεσης και συνεργασίας μεταξύ των δύο πλευρών σε σημείο που τον Μάρτιο 2002 ο Dmitri Trenin, γνωστός αναλυτής (διευθυντής του Carnegie Center στη Μόσχα), να γράφει άρθρο με τίτλο «Η Ρωσία εντός της Ευρώπης» («Russia Within Europe») στο οποίο τόνιζε μεταξύ άλλων:
«Στις αρχές του 21ου αιώνα, το κεντρικό ερώτημα για την ευρωπαϊκή ασφάλεια είναι το πώς και όχι το εάν η Ρωσία θα ενσωματωθεί στους ευρωατλαντικούς θεσμούς. Οι προϋποθέσεις είναι τώρα κατάλληλες να προχωρήσουμε προς αυτό τον φιλόδοξο στόχο».
Σημειωτέον ότι στην εξουσία τότε ήταν ήδη ο Βλαντίμιρ Πούτιν. Και μετά όλα ανατράπηκαν. Το ΝΑΤΟ προχώρησε σε σειρά κινήσεων που η Μόσχα δικαίως ή αδίκως τις είδε ως συντονισμένη προσπάθεια περικύκλωσης.
Ο M.E. Sarrotte σε άρθρο του στο «Foreign Affairs» (τεύχος Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου 2021), με τίτλο «Containment beyond the Cold War, How Washington Lost the Post-soviet Peace», αναλύει πώς η πολιτική διεύρυνσης του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς παρά τις αντίθετες δεσμεύσεις και η περικύκλωση της Ρωσίας ως μέρος της νέας πολιτικής αναχαίτισης (neo-containment) που εφάρμοσαν οι πρόεδροι Κλίντον και Μπους κατέστρεψαν τις δυνατότητες συνεργασίας με τη Ρωσία και οδήγησαν την τελευταία στον πόλεμο στην Ουκρανία και στην προσάρτηση της Κριμαίας. Η αίσθηση ότι περικυκλώνεται υπήρξε ο καθοριστικός παράγοντας που έκανε τη χώρα να αντιδρά βίαια.
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Οπωσδήποτε δεν σημαίνουν ότι η Ρωσία νομιμοποιείται στην επιθετικότητά της εναντίον της Ουκρανίας (παραβιάζει άλλωστε το Budapest Memorandum – 1994) ή ότι το ΝΑΤΟ και η Δύση γενικότερα θα πρέπει να αποδεχθούν το αίτημα της Μόσχας για πλήρη εγκατάλειψη της πολιτικής τής διεύρυνσης (open door policy). Και να αποκλείσει έτσι δηλαδή ακόμη και την ένταξη Σουηδίας και Φινλανδίας, χωρών που τώρα σοβαρά σκέπτονται την ένταξή τους στο ΝΑΤΟ, και να παραχωρήσει έτσι ένα βέτο στη Μόσχα για την πολιτική του. Αλλά σε ό,τι αφορά την Ουκρανία και τη Γεωργία τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Ενώ επιμένει ως αρχή ότι οι δύο αυτές χώρες έχουν το δικαίωμα της επιλογής της ένταξης, από την άλλη μεριά γίνεται παρασκηνιακώς αποδεκτό ότι στην πράξη δεν υπάρχει προοπτική ένταξης. Επομένως αυτό ας αναγνωρισθεί επισήμως ως βήμα επίλυσης της κρίσης. ΝΑΤΟ, Ρωσία (και βεβαίως Τουρκία): η αίσθηση περικύκλωσης οδηγεί σε επιθετικότητα…
Ο καθηγητής Π.Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του FEPS και του ΕΛΙΑΜΕΠ
