Γράφει η Εύα Πούλη, μέλος της Ομάδας Αρθρογραφίας της SAFIA.
Η κοινωνία του 21ου αιώνα, λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων, της κλιματικής αλλαγής και των κοινωνικοοικονομικών μεταβολών, έχει αναγάγει την ενέργεια σε επιτακτική προτεραιότητα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Είναι αναντίρρητο το γεγονός ότι, προκειμένου να κυλήσει εύρυθμα και απρόσκοπτα η καθημερινότητά μας, πλέον στηριζόμαστε σε μια αδιάκοπη, αξιόπιστη και ανελλιπώς διαθέσιμη ροή ενέργειας, η οποία, ωστόσο, δεν είναι για όλα τα κράτη δεδομένη. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η εξασφάλιση ενός εχέγγυου δικτύου ενεργειακού εφοδιασμού, που να ανταποκρίνεται στις νέες περιβαλλοντικές προδιαγραφές, συνιστά πρόκληση για τους κρατικούς δρώντες του σήμερα.
Συγχρόνως, ανεξίτηλα χαραγμένη στη διεθνή πολιτική ατζέντα του αιώνα μας είναι και η γεωπολιτική, η οποία έχει αναδειχθεί σε καταλύτη για την διαμόρφωση υψηλής στρατηγικής και την αποκόμιση οικονομικοπολιτικών ωφελειών. Η δυνατότητα αξιοποίησης της γεωγραφικής θέσης ενός κράτους μπορεί να ενισχύσει αποφασιστικά την παρουσία του στη διεθνή σκακιέρα, αναδεικνύοντάς την στρατηγικά ως ένα ισχυρότατο “πιόνι”. Διαπραγματευτικά πλεονεκτήματα, εδαφικά ανταλλάγματα, οικονομικά οφέλη και πολιτικούς καρπούς μπορεί να εξαργυρώσει η γεωγραφική αξία ενός κράτους, αναβαθμίζοντας την θέση του στο γεωπολιτικό παιχνίδι. Η γεωπολιτική παραμένει, λοιπόν, μια ιδιαίτερα κριτική μεταβλητή στην χάραξη εξωτερικής πολιτικής για τις κυβερνήσεις.
Συνεπώς, τόσο η ενέργεια όσο και η γεωπολιτική συνιστούν αδιαμφισβήτητα κριτικούς παράγοντες που μπορούν να διαδραματίσουν αποφασιστικό ρόλο στην προαγωγή των εθνικών συμφερόντων των κρατικών μονάδων. Οφείλουμε, μάλιστα, να επισημάνουμε μια εμφανή συνδετική σχέση που διαμορφώνεται μέσα από την εκ παραλλήλου σύγκριση των δύο εννοιών. Με άλλα λόγια, δεν πρέπει να τις εξετάζουμε ως ξεχωριστά και μη εξαρτώμενα φαινόμενα διεθνολογικού ενδιαφέροντος. Αν τις συγκρίνουμε, προκύπτει μια εμφανής σχέση αιτιότητας: η ύπαρξη ενεργειακών πόρων αυξάνει εκθετικά το γεωπολιτικό εκτόπισμα ενός κράτους, επιτρέποντας του να αποκτήσει διαπραγματευτικά και οικονομικοπολιτικά εργαλεία άσκησης πιέσεων στη διεθνή σκηνή. Αυτό ακριβώς ήταν το όραμα για τον αγωγό EastMed, η πραγματοποίηση του οποίου ωστόσο στάθηκε ατελέσφορη λόγω έλλειψης διπλωματικής υποστήριξης από την πλευρά των ΗΠΑ.
Αγωγός EastMed
Ο αγωγός East Med είναι ένα έργο μεγάλης κλίμακας, μήκους 1.900 χλμ, που σχεδιάστηκε ώστε να μεταφέρει φυσικό αέριο από το Ισραήλ στις ευρωπαϊκές αγορές ενέργειας διαμέσου της Κύπρου, της Κρήτης και της ηπειρωτικής Ελλάδας, με ποικίλα οφέλη τόσο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, όσο και για την Ελλάδα και την Κύπρο μεμονωμένα. Την υλοποίηση του έργου ανέλαβε η ελληνοϊταλική εταιρεία IGI Poseidon, ενώ ο ίδιος ο αγωγός συμπεριλήφθηκε ανάμεσα στη λίστα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τα έργα ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος (Κανονισμός 347/2013), υπογραμμίζοντας τη μεγάλη αξία αυτού για την εξασφάλιση ενεργειακής ασφάλειας για την Ένωση. Επιπλέον, όσον αφορά την οικονομική βιωσιμότητα και τον βαθμό τεχνικής δυνατότητας πραγμάτωσης του έργου, οι αναλύσεις κατέδειξαν ότι το κόστος υλοποίησης ήταν συγκριτικά μικρότερο, με αποτέλεσμα η κατασκευή να κριθεί τεχνικά εφικτή, παρά τις ανησυχίες για το γεωλογικό και τεκτονικό περιβάλλον της Ανατολικής Μεσογείου.
Τον Ιανουάριο του 2020 υπεγράφη η διακρατική συμφωνία μεταξύ Ελλάδας – Κύπρου – Ισραήλ και Ιταλίας (επιστολή υποστήριξης προς την ελληνική κυβέρνηση), με σκοπό την κατασκευή του συστήματος παροχής φυσικού αερίου EastMed. Παρόλα αυτά, έναν χρόνο μετά, το φιλόδοξο όραμα για τον αγωγό EastMed ματαιώθηκε έπειτα από το αποτρεπτικό non paper της Ουάσινγκτον, που εξέπληξε το Μέγαρο Μαξίμου και αναπτέρωσε το ηθικό της Άγκυρας.
EastMed και Ελλάδα
Από την πλευρά του ελληνικού πολιτικού αφηγήματος, ο EastMed ευθυγράμμιζε πλήρως τα ευρωπαϊκά με τα εθνικά συμφέροντα, επιτρέποντας στο ελληνικό κράτος να αναβαθμίσει την θέση και το ρόλο του τόσο στο υποσύστημα της Ανατολικής Μεσογείου, όσο και στο εσωτερικό του ευρωπαϊκού θεσμικού σχήματος. Συγκεκριμένα, η ανάδειξη της χώρας σε ενεργειακό κόμβο ενίσχυε την γεωπολιτική της αξία, και κατ’ επέκταση τη διαπραγματευτική της ισχύ, επιτρέποντάς της να αποκομίσει πολιτικά και οικονομικά ανταλλάγματα. Μάλιστα, η διαφοροποίηση των διαδρομών και πηγών ενεργειακού εφοδιασμού χαρακτηρίζεται από έντονη επιτακτικότητα για την Ένωση, η οποία πασχίζει να απεγκλωβιστεί από την ενεργειακή εξαρτητική σχέση της με την Ρωσία. Επιπλέον, εκτός από τα εύλογα οικονομικά οφέλη, ο EastMed συνιστούσε το πρώτο βήμα προς την δυναμική αξιοποίηση των ενεργειακών κοιτασμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο (ειδικά της Λεκάνης του Λεβάντες), με αποτέλεσμα να προωθείται η διαμόρφωση πολυμερών περιφερειακών σχημάτων για την συνεργατική εκμετάλλευση τους. Εκτός από τα παραπάνω, η κατασκευή υποδομών στο υποθαλάσσιο τμήμα που συνδέει την Ελλάδα με την Κύπρο αποτελούσε έμπρακτη άσκηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων των δύο κρατών στην ΑΟΖ τους, νομιμοποιώντας εμμέσως τα ελληνοκυπριακά σύνορα και το καθεστώς της υφαλοκρηπίδας. Αναλυτικότερα, ο αγωγός EastMed θα μπορούσε να αποτελέσει το νομικό και θεσμικό αντίβαρο για την απίσχνανση της τουρκικής απειλής, όπως και έμπρακτη αμφισβήτηση του Τουρκο-Λιβυκού μνημονίου. Βεβαίως, ο αγωγός δεν μπορούσε να θεωρηθεί εργαλείο για την επίλυση του κυπριακού ζητήματος ή των ελληνοτουρκικών συγκρούσεων στο Αιγαίο, μπορούσε, ωστόσο, να αποτελέσει ένα δυναμικό βήμα προς αμφότερες κατευθύνσεις.
Δυσκολίες και Αντεπιχειρήματα
Η άλλη όψη του νομίσματος επεφύλασσε μια λιγότερο φιλόδοξη μάτια στον EastMed, υπογραμμίζοντας τεχνικά, οικονομικά, και πολιτικά κολλήματα, κεκαλυμμένα υπό τον μανδύα της περιβαλλοντικής κρισιμότητας. Πράγματι, η βιωσιμότητα του αγωγού αμφισβητήθηκε πολλές φορές, λόγω της μορφολογίας και του τεκτονικού περιβάλλοντος που συνδέει τα υποθαλάσσια τμήματα της Κύπρου με την Κρήτη, αναδεικνύοντας τεχνικές προκλήσεις. Ως απότοκο του ανασφαλούς γεωλογικού περιβάλλοντος, πιο ανταγωνιστικά και λιγότερο δαπανηρά σχέδια έκαναν την εμφάνιση τους στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, όπως τα τερματικά LNG. Στο σημείο αυτό, να σημειωθεί ότι το κόστος για την κατασκευή του αγωγού υπολογιζόταν στα 7 δις δολάρια.
Η απόσυρση της αμερικανικής διπλωματικής υποστήριξης, ωστόσο, δεν βασιζόταν ούτε σε τεχνικού, ούτε σε οικονομικού χαρακτήρα αντεπιχειρήματα. Αντιθέτως, η αμερικανική πολιτική γραμμή διαμορφώθηκε βάσει της ιδεολογικής προσήλωσης της, όπως σχολιάζει ο Henri J. Barkey, Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Κοέν στο Πανεπιστήμιο Lehigh στη Βηθλεέμ της Πενσυλβάνια, στην αναγκαιότητα αποφυγής μεθόδων και ενεργειακών πηγών επιβαρυντικών προς το περιβάλλον. Πράγματι, το φυσικό αέριο θεωρείται μεταβατικό καύσιμο, με ημερομηνία λήξης και ρόλο υποστηρικτικό προς την στροφή σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Βέβαια, ένας συμπληρωματικός λόγος συνιστά και η μέθοδος που επιλέχθηκε για την μεταφορά του φυσικού αερίου, δηλαδή η κατασκευή αγωγού, σε αντίθεση με τη φιλική -περιβαλλοντικά και πολιτικά- λύση των LNG. Η πικρή εμπειρία με την Ρωσία, και τον τρόπο που έχει καθηλώσει την Ευρώπη λόγω της δυνατότητας απόλυτου χειρισμού των αγωγών αερίου προς τη γηραιά ήπειρο, έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου για την Ουάσινγκτον, η οποία αρνείται να προσφέρει ένα τόσο ισχυρό διαπραγματευτικό εργαλείο σε άλλα κράτη. Παρά ταύτα, έχοντας υπόψη τη χρονική συγκυρία του non paper, είναι ανάγκη να εξεταστεί και η πολιτική διάσταση της αμερικανικής πολιτικής στάσης. Οι ανακατατάξεις στη Μέση Ανατολή, σε συνδυασμό με την σύσφιξη των τουρκο-ρωσικών σχέσεων με την αγορά των S-400 από την Άγκυρα, εξώθησαν τις ΗΠΑ στη λήψη μέτρων επαναπροσέγγισης της Τουρκίας. Άλλωστε, η σθεναρή αντίσταση που επέδειξε η κυβέρνηση του Ερντογάν στην διακρατική συμφωνία του αγωγού αφύπνισε ανησυχίες για κλιμάκωση των Ελληνοτουρκικών σχέσεων, όσον αφορά το Κυπριακό και την ΑΟΖ. Συνεπώς, όπως υπογραμμιστηκε με πλάγιο τρόπο και στο non paper, ο EastMed θα μπορούσε να εξελιχθεί σε «εστία εντάσεων στην Ανατολική Μεσόγειο».
Εναλλακτικές και Συμπεράσματα
Εν όψει αυτών των εξελίξεων, το φιλόδοξο έργο του EastMed μοιάζει να ναυάγησε, όχι όμως και κάθε ελπίδα για την ανάδειξη της Ελλάδας σε ενεργειακό κόμβο της Ευρώπης. Οι ΗΠΑ, δηλαδή, δεν φαίνεται να εγκατέλειψαν τελείως την Ανατολική Μεσόγειο για την δημιουργία δικτύων ενεργειακού εφοδιασμού, δίνοντας έμφαση στην ηλεκτρική ενέργεια. Ο λόγος γίνεται για τους συνδέσμους EuroAfrica και EuroAsia, οι οποίοι, οπως επισημαίνει ο Henri J. Barkey, παρουσιάζουν ευελιξία ως προς την προμήθεια, με δεδομένο ότι η ηλεκτρική ενέργεια διαθετει ένα ευρύ φάσμα πηγών ενέργειας, λ.χ. ηλιακή, αιολική κ.ά. Συνεπώς, μπορεί ο αγωγός EastMed να μην απολαμβάνει της αμερικανικής διπλωματικής υποστήριξης, ωστόσο υπάρχουν και άλλα επερχόμενα σχέδια στον τομέα της ενεργειακής πολιτικής που θα μπορούσαν να αναβαθμίσουν την γεωπολιτική αξία του ελληνικού κράτους, ικανότατα, επίσης, να αποφέρουν διαπραγματευτικά πλεονεκτήματα και πολιτικά οφέλη.
Σε κάθε περίπτωση, ο τελευταίος λόγος ανήκει στο σχήμα των χωρών 3+1, οι οποίες μπορούν να αγνοήσουν την αμερικανική διστακτικότητα και να επιδοθούν στην πραγμάτωση του στόχου της διακρατικής συμφωνίας του αγωγού EastMed. Εκτός από τα παραπάνω, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία θέτει το ενεργειακό ζήτημα για την Ευρώπη σε νέα σκοπιά, περιορίζοντας σημαντικά τις δράσεις στις οποίες μπορεί να προβεί η Ένωση, προκειμένου να ανασχέσει αποτελεσματικά την ρωσική απειλή. Υπό το φως αυτών των πολιτικών αλλαγών, η ενέργεια και η γεωπολιτική συνδέθηκαν άρρηκτα, εκφράζοντας την επιτακτική αναγκαιότητα της ελληνικής πολιτικής γραμμής να εναρμονίσει τις εθνικές τις επιδιώξεις με τις επιταγές της ενεργειακής κρίσης, ενισχύοντας σημαντικά το γεωπολιτικό της εκτόπισμα.
Πηγές
- Βενιζέλος, Ε. (2022). Ο αγωγός EastMed και τα νέα διεθνή συμφραζόμενα. Η Καθημερινή. Retrieved from here [Accessed 21 February 2022].
- Διασυνδετήριος Αγωγός Eastern Mediterranean Pipeline (EastMed) [n.d.]. ΔΕΠΑ Διεθνών Έργων. Retrieved from here [Accessed 23 February 2022].
- ?Λιάγγου, Χ. (2022). EastMed: Αλλαγές στη σκακιέρα της Ανατολικής Μεσογείου – Επτά ερωτήσεις και απαντήσεις για τον αγωγό. Η Καθημερινή. Retrieved from here [Accessed 20 February 2022].
- Λιανός, Δ. (2017). Τα Κοιτάσματα Φυσικού Αερίου της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και ο Ρόλος του Αγωγού EastMed [Διπλωματική Εργασία]. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Retrieved from here.
- Μυριάνθης, Μ. Λ. (2022a). O αεριαγωγός EastMed και η στάση των ΗΠΑ. Η Καθημερινή. Retrieved from here [Accessed 23 February 2022].
- Μυριάνθης, Μ. Λ. (2022b). Στέιτ Ντιπάρτμεντ για EastMed: Οι ΗΠΑ παραμένουν δεσμευμένες στο σχήμα 3+1. Η Καθημερινή. Retrieved from here [Accessed 23 February 2022].
- Νέδος, Β. (2022). Ενεργειακά: Στήριξη ΗΠΑ στα σχέδια ηλεκτρικής διασύνδεσης. Η Καθημερινή. Retrieved from here [Accessed 23 February 2022].
- Παναγιώτης, Σ. (2022). East Med: Γιατί δεν θεωρείται πια βιώσιμος. Το Βήμα Online. Retrieved from here [Accessed 21 February 2022].
- Σκαφιδάς, Γ. (2020). EastMed: 5 + 5 αλήθειες για τον αγωγό – Τα εμπόδια και τα οφέλη. Έθνος. Retrieved from here [Accessed 21 February 2022].
- Υπογραφή της διακρατικής συμφωνίας για την κατασκευή του αγωγού μεταφοράς φυσικού αερίου EastMed (2020). Ελληνική Δημοκρατία – Πρωθυπουργός. Retrieved from here [Accessed 20 February 2022].
- Barkey, H J. (2022). US pipeline withdrawal marks new chapter in Eastern Mediterranean. eKathimerini.com. Retrieved from here [Accessed 20 February 2022].
- Eastern Mediterranean (2013). U.S. Energy Information Administration. Retrieved from here.
- Makousis, D. (2019). The EastMed Pipeline as a Geopolitical Factor of Redistribution of Power in the Geopolitical Complex of the South- Eastern Mediterranean and Greece’s Geopolitical Upgrade [Thesis]. International Hellenic University. Retrieved from here [Accessed 23 February 2022].
